Historia

KRÓTKI OPIS USTROJU LOKALNEGO W XIX I XX WIEKU

1809-1864

 Gminy wiejskie i miejskie na ziemiach polskich zostały powołane w 1809 roku  w okresie funkcjonowania Księstwa Warszawskiego[1]. Wójtami (urzędnikami państwowymi) z mocy prawa stawali się właściciele ziemscy. Gminy wiejskie liczyły przynajmniej 10 domów i musiały obejmować jeden majątek ziemski. W 1815 roku, gdy powstało Królestwo Polskie – państwo zależne od Rosji, utrzymano dawny ustój lokalny. Każda większa miejscowość stanowiła w zasadzie oddzielną gminę, na czele z wójtem – dziedzicem. Jego pomocnikiem był sołtys powoływany w danej wsi. Jeden majątek ziemski mógł stanowić rozległą gminę wiejską, jednak dominowały niewielkie jednostki administracyjne o różnych kształtach. Zmiany właściciela gruntów powodowały zmianę wójta. Był to dość kłopotliwy system dla władz nadrzędnych. Dodatkowo ludność chłopska nadal była całkowicie zależna od ziemian.  W 1859 roku rozpoczęto proces komasacji gmin w większe jednostki (minimum 50 domów) preferowane powstawanie większych gmin łączących sąsiednie majątki ziemskie.   Wójtowie – właściciele ziemscy mogli odtąd wyręczać się zastępcami.                             

1864-1918 

W 1864 roku nastąpiło uwłaszczenie ziemi dworskiej (ukaz o uwłaszczeniu włościan   w Królestwie Polskim z 2 marca 1864 roku[2]). Chłopi przejęli użytkowane grunty na własność[3]. Tego samego dnia istniejące już gminy wiejskie uzyskały samorząd (ukaz  o urządzeniu gmin wiejskich z 2 marca 1864 roku), niezależny od właścicieli ziemskich. Na czele gmin stał wójt jako organ wykonawczy, organem uchwałodawczym było zebranie gminne wszystkich właścicieli gruntów w gminie (minimum 3 morgi). Pomocnikami wójta  w terenie byli sołtysi wybierani przez społeczność wiejską. Często faktyczną władzę sprawował pisarz gminny posiadający jako jedyny znajomość prawa i umiejętność czytania   i pisania. W 1866 roku władze carskie postanowiły zreorganizować podział na powiaty i gubernie[4]. Wszystkie powyższe zmiany spowodowały wielki chaos administracyjny na terenach wiejskich Królestwa Polskiego. W celu uporządkowania sytuacji  17 stycznia 1867 roku rząd Królestwa Polskiego wydał rozporządzenie o podziale administracyjnym kraju[5]. Szczegółowo ustalono podział na gubernie, następnie na powiaty, miasta i gminy. Był to pierwszy tego typu jednolity akt wydany przez centralne władze Królestwa Polskiego porządkujący kwestie ustroju administracji lokalnej. Wymienione w akcie gminy (ośrodki gminne) w większości stanowiły już wcześniej siedziby gmin wiejskich, jednak dopiero od 1867 roku były to samorządy gminne w granicach, które przetrwały do 1954 roku[6].  Dokument ten traktowany jest jako akt powołania gmin. Ten dokument jest dołączony.  Obszar współczesnej gminy podzielony był między gminy: Gnojno, Grabki    i Szaniec w powiecie stopnickim.                             

LATA 1918-1939

W niepodległej II Rzeczypospolitej poszczególne regionu kraju utrzymały swoje dawne ustroje administracyjne (inne dla różnych byłych zaborów).  Tak więc       ustrój samorządu lokalnego ustanowiony w 1864 roku został utrzymany. Jedyną większą zmianą było ustanowienia rad gmin i większa demokratyzacja praw wyborczych[7]. Pozostał nadal stary podział na powiaty i gminy. Powołano jedną nową strukturę – województwa  w miejsce dawnych rosyjskich guberni. Oznaką władzy wójtowskiej była specjalna odznaka z orłem i z napisem „Wójt Gminy” zawieszona na ozdobnym łańcuchu[8]. Również sołtysi posiadali swoje odznaki.    Od 1933 roku weszła w życie jednolita dla całego kraju ustawa o samorządzie gminnym[9]. Ustanowiono zarządy gminne (wójt, podwójci i ławnicy), pozostawiono rady gmin, natomiast zlikwidowano zebranie gminne. W poszczególnych gromadach (sołectwach) powołano rady gromadzkie. W latach 1933-1934 roku w każdym województwie przeprowadzono urzędowy podział na gromady (sołectwa) i ich części składowe. Był on publikowany w poszczególnych, wojewódzkich dziennikach urzędowych. Ten dokument jest dołączony.  Rozwój samorządu gminnego przerwała II wojna światowa.       

Fragment mapy administracyjnej 1933 roku                  

LATA 1945-1954

            W 1945 roku na nowo rozpoczęły działać gminy. Jednak zmienił się ich ustrój. Była to początkowo mieszanina przedwojennego prawa oraz powojennych dekretów nowych władz. Formalnie do 1950 roku funkcjonował samorząd gminny.  Funkcje uchwałodawcze posiadała gminna rada narodowa. Przedwojenny ustrój gminny zakładał demokratyczną procedurę wyłaniania rad gminnych, po wojnie radnych  delegowały partie i organizacje społeczne, czyli w praktyce PZPR. Powołano dodatkowy organ w postaci prezydium gminnej rady narodowej, wyłaniany z grona radnych. Organem wykonawczym pozostawał zarząd gminy, złożony z wójta, podwójciego i 2-3 członków zarządu - ławników. Przed wojną zarząd gminy z wójtem na czele stanowił jedyny organ wykonawczy, po wojnie rola tego organu spadła do wykonywania poleceń prezydium i gminnej rady narodowej. Warto jednak zaznaczyć, że w pierwszych latach powojennych to właśnie wójt jednoosobowo sprawował niepodzielną władzę w gminie[10]. Dopiero z czasem zaczął działać zarząd gminy oraz gminna rada narodowa.  Ważną rolę pełnił  sekretarz gminy, który kierował  pracami urzędników gminnych.     W typowym "biurze zarządu gminy" (urząd gminy) pracowali: sekretarz gminy, referent finansowo-podatkowy, referent wojskowy, referent gospodarczo-społeczny, drogomistrz, kancelista lub praktykant. Organami pomocniczymi dla gmin były gromady - dziś zwane sołectwami. Na Ziemiach Zachodnich tworzono je w zasadzie w oparciu o dawne, niemieckie gminy jednostkowe. Na czele gromady stał sołtys. W 1950 roku formalnie zlikwidowano samorząd gminny. Na mocy ustawy z 20 marca 1950 roku O terenowych organach jednolitej władzy państwowej[11] zniesiono w Polsce jakikolwiek samorząd terytorialny. Jego cały majątek przejęło państwo.  W tym czasie zlikwidowano urząd wójta, starosty i wojewody. Wszelkie funkcje uchwałodawcze i wykonawcze przejęły rady narodowe i ich prezydia wybierane z grona radnych.  W skład prezydium wchodzili: przewodniczący, zastępca, sekretarz prezydium i członek prezydium.  Stałymi pracownikami urzędu gminy stali się przewodniczący i sekretarz prezydium, którzy odtąd kierowali bieżącą działalnością gminy. W urzędzie gminy funkcjonowały referaty: ogólno-administracyjny, finansowy, spraw socjalnych i kulturalnych, wojskowy   i spraw rolnych. Na czele poszczególnych gromad - wsi stał nadal sołtys. Sołtysa powoływała formalnie społeczność gminna, która jednak musiała wybrać kandydata aprobowanego przez władze gminne i partyjne.                       

LATA 1954-1972

W roku 1954 roku zakończono w Polsce, istniejący od czasów XIX wieku, okres funkcjonowania gmin[12]. Ustanowiono nowy ustrój wzorowany na ZSRR - ustrój gromadzki.  Nowe gromady (nie mylić z gromadami - sołectwami z lat 1945-1954) liczyły maksymalnie 3 tysiące mieszkańców i obejmowały po kilka dotychczasowych gromad.  Akt powołania nowych gromad jest dołączony.  Najważniejszym organem nowej jednostki była gromadzka rada narodowa (GRN), organ uchwałodawczy, wybierany w wyborach powszechnych spośród wyznaczonych przez władze kandydatów.

Pierwsze wybory do rad gromadzkich przeprowadzono 5 grudnia 1954 roku, kolejne: 2 lutego 1958 roku, 16 kwietnia 1961, 30 maja 1965 i 1 czerwca 1965. Pierwsze dwie kadencje rad narodowych były trzyletnie (1955-1958, 1958-1961). Od 1961 roku kadencje rad narodowych były czteroletnie.  Z grona radnych wyłaniano prezydium GRN; przewodniczący, zastępca, sekretarz prezydium i dwóch, trzech członków.[13] Dwaj pierwsi stawali się etatowymi pracownikami władz gromadzkich.  Organem pomocniczym było biuro gromadzkie zatrudniające kilku referentów. Płace były dość niskie, warunki prace także nie najlepsze. Biuro gromadzkie mieściło się zazwyczaj w wynajętych pomieszczeniach. Praca była dość niewdzięczna, polegała głównie na egzekwowaniu narzuconych podatków i obowiązkowych dostaw płodów rolnych.  Zmiany w składzie osobowym prezydium były bardzo często, co powodowało chaos.  

Do 1958 roku kompetencje gromad były dość wąskie. Więcej było w tym okresie propagandy niż rzeczywistej pracy dla społeczności lokalnej. Zlikwidowano funkcję sołtysa, zamiast tego wprowadzono "pełnomocników gromadzkich" wyznaczanych przez władze. Każda większa wieś posiadała swojego pełnomocnika.  Po okresie stalinowskim (od 1956 roku), w którym przebudowano ustrój administracji lokalnej w Polsce upodabniając go do ZSRR, nastąpił powrót do dawniejszych, sprawdzonych rozwiązań na polskiej wsi. W lutym 1958 roku weszła w życie nowa ustawa o radach narodowych dająca gromadom większe uprawnienia[14].  W tym okresie rozpoczęto także likwidację małych, mało efektywnych gromad na rzecz większych terytorialnie i ludnościowo jednostek (komasacja gromad). Często przypominały one swoim kształtem terytorialnym gminy z lat 1945-1954. Według nowego ustawodawstwa na czele gromady nadal stała gromadzka rada narodowa wybierana w wyborach powszechnych. Gromadzkie rady narodowe zbierały się na sesjach przeciętnie raz w miesiącu. Z grona radnych powoływano prezydium złożone z następujących osób: przewodniczący, zastępca i dwóch-trzech członków prezydium. To właśnie prezydium wspólnie reprezentowało gromadę na zewnątrz, chociaż stałym pracownikiem gromadzkim był tylko przewodniczący. Prezydium działało podczas danej kadencji. Po wyborach do rad narodowych powoływano nowe prezydium. Od początku lat 60-tych nastąpił okres stabilizacji sytemu gromadzkiego.

Od 1958 roku powstało stanowisko sekretarza gromadzkiego nadzorującego pracę biura gromadzkiego. Sekretarza powoływała gromadzka rada narodowa do stałej pracy, niezależnie od kadencji. W biurze pracowało nadal kilku urzędników - referentów. Ważną zmianą po 1958 roku było na nowo ustanowienie sołtysów wybieranych przez społeczność wiejską podczas zebrania wiejskiego. Każdy sołtys musiał jednak uzyskać akceptację władz gromadzkich.              

Po 1958 roku powstał tak zwany fundusz gromadzki - obowiązkowe składki ludności wiejskiej na budowę dróg. W efekcie, w latach 60-tych zbudowano już pewne drogi wiejskie i różnego rodzaju obiekty użyteczności publicznej (na przykład akcja „Tysiąc Szkół na Tysiąclecie”). System gromad był mało efektywny, a w początkach lat 70. już  dość archaiczny[15].

W latach 1954-1972 na terenie współczesnej gminy funkcjonowały gromady:

W 1972 roku rozpoczęto przygotowania do przywrócenia w Polsce gmin wiejskich[16]. Miały to być duże, silne jednostki administracyjne. Funkcje uchwałodawcze stanowiła gminna rada narodowa z prezydium. Nowością był wprowadzenie urzędu naczelnika gminy przypominającego dawnego wójta jako organ wykonawczy (powoływany przez wojewodę). Pracownicy urzędów gmin musieli posiadać przynajmniej średnie wykształcenie. Po raz pierwszy w naszym kraju postawiono na fachowość. W bardzo wielu miejscach odtworzono dawne gminy wiejskie funkcjonujące  w latach 1867-1954.   Wybory do gminnych rad narodowych przeprowadzono 9 grudnia 1973 roku,  5 lutego 1978 roku, 17 czerwca 1984 roku i 19 czerwca 1988 roku. Reforma gminna z 1 stycznia 1973 roku była przeprowadzona bardzo profesjonalnie[17]. Na pierwszej sesji gminnej rady narodowej w styczniu 1973 roku obecny był wysłannik   „z województwa”, który uroczyście wręczył przewodniczącemu prezydium gminnej rady narodowej symboliczny akt powołania gminy – wyciąg z dziennika urzędowego wojewódzkiej rady narodowej (rodzaj dyplomu). Właśnie w dzienniku urzędowym wojewódzkiej rady narodowej (dzienniku wojewódzkim) opublikowano akt powołania gmin w poszczególnych powiatach danego województwa. Akt powołania gmin jest dołączony. Jest to akt nadal obowiązujący. Ustanowione w 1973 roku gminy w większości istnieją po dziś dzień, co stanowi dowód, że się sprawdziły. W międzyczasie zlikwidowano powiaty (z końcem maja 1975 roku[18]) oraz powołano małe województwa w miejsce funkcjonujących dużych województw.  W 1999 roku przywrócono powiaty oraz duże województwa. Od 1990 roku gminy zostały objęte obowiązującą nadal ustawą o samorządzie gminnym.   Gminy są jedyną strukturą administracyjną powołano w czasach PRL-u i działającą do tej pory, lecz korzenie znanych nam wspólnot gminnych bardzo często sięgają czasów XIX wieku.  

[18] Większość powiatów funkcjonowała w niemal nie zmienionych granicach od 1867 roku. 

Imprezy